เมืองโบราณศรีมโหสถ-โบราณสถานสระแก้ว-สระขวัญ
อ.ศรีมโหสถ จ.ปราจีนบุรี (ดูภาพด้านล่าง)

     อำเภอศรีมโหสถ เดิมคือกิ่งอ.โคกปีบ ของอ.ศรีมหาโพธิ หลังจากนั้นกิ่ง อ.โคกปีบ ได้รับการยกฐานะเป็น อ.โคกปีบ และเปลี่ยนชื่อจาก อ.โคกปีบเป็น อ.ศรีมโหสถในปี พ.ศ. 2536  โบราณสถานของอำเภอจึงเรียกชื่อ ตามชื่ออำเภอคือ “เมืองโบราณศรีมโหสถ” โดยเมืองโบราณศรีมโหสถนี้อยู่ห่างจากตัวอำเภอศรีมโหสถประมาณ 20 กม.

     จากการขุดค้นเมืองโบราณศรีมโหสถนี้ พบว่าลักษณะของเมืองโบราณนี้เป็นรูปสี่เหลี่ยมขอบข้างทั้งสี่มน  มีคันดินและคูน้ำล้อมรอบ พื้นที่ภายในเมืองโบราณศรีมโหสถมีขนาดใหญ่และกว้างขวาง ประกอบด้วยกลุ่มโบราณสถานต่าง ๆ เช่นหมู่เทวาลัย เจดีย์รูปกลมเหมือนโถคว่ำสมัยทวารวดี เทวาลัยรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ซึ่งมีอายุอยู่ราวพุทธศตวรรษที่ 6-11 และสันนิษฐานว่าเมืองโบราณศรีมโหสถนั้นเป็นเมืองในยุคสมัยทวารวดี เนื่องจากมีการขุดค้นพบเทวรูป ศิวลึงค์ และเทวาลัย

ฝายทดน้ำโบราณภายในคูเมืองเก่า และ เส้นทางซึ่งนำพาพวกเราไปรอบ "เมืองโบราณศรีมโหสถ"

.........................ภูมิปัญญาที่หลงเหลือมาจากสมัยทวารวดี.........................

     "สระแก้ว" ตั้งอยู่ใน ต.โคกปีบ อยู่นอกคูเมืองทางทิศใต้ ห่างออกมาประมาณ 100 เมตร ลักษณะของสระแก้วเป็นสระน้ำรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส ที่ขุดลงไปในชั้นศิลาแลงธรรมชาติ ขนาด 18*18 เมตร ทางลงสระอยู่ทางด้านทิศตะวันตก ที่ขอบสระของสระแก้วทางด้านทิศเหนือมีการตัดศิลาแลงเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ยื่นเข้ามาในสระ มีบันไดทางลงด้านข้างทั้งสองข้าง และมีร่องรอยของหลุมเสา

     ซึ่งทำให้สันนิษฐานได้ว่าบริเวณนี้เดิมอาจมีพลับพลาที่สร้างด้วยไม้อยู่ ที่ผนังขอบสระแก้วมีภาพแกะสลักนูนต่ำเป็นสัญลักษณ์ และรูปสัตว์อยู่ภายในกรอบสี่เหลี่ยมได้แก่ ภาพช้าง สิงห์ มกร และงู จำนวน 29 กรอบภาพ มีรูปสัตว์จำนวน 45 ตัว ได้แก่ รูปช้าง 24 รูปสิงห์ 11 รูปมกร 8 รูปหมู 1 และรูปกินรี 1 นอกจากนี้ยังมีรูปงูพันหม้อน้ำระหว่างช้าง 2 ช้าง รูปมกรและหงส์เดินเรียงกันเป็นแถวเหนือกรอบรูป

โบราณสถานสระแก้ว - สระขวัญ อ.ศรีมโหสถ จ.ปราจีนบุรี

     รูป "ช้าง" นั้น บางครั้งเป็นรูปช้างช้างเดียวอยู่ในกรอบแสดงอิริยาบถต่าง ๆ เช่นยืน เดิน นั่งคุกเข่า หรือจะเป็นรูปช้างหลายช้างแสดงอาการชนกัน หรือเดินเรียงกันเป็นต้น

     รูป"สิงห์" บนขอบสระแก้วนั้นมักจะเป็นรูปสิงห์เดี่ยวอยู่ในกรอบ จะแสดงอาการต่าง ๆ เช่นเผ่น หรือกระโจน

     รูป "มกร" นั้นจะมีลักษณะแตกต่างกัน เช่นมกรมีงวงสั้น งวงยาว ตัวมกรมีเกล็ดคล้ายจระเข้ บางมกรมีลำตัวยาวคล้ายงู บางมกรมีเขา มีหางคล้ายปลา หรือมีหน้าคล้ายสิงห์ก็มี

     สำหรับรูป "หมู" ที่สระแก้วนั้นมีเพียงรูปเดียว ลักษณะคล้ายหมูป่า ยืนย่อขาหลัง แหงนหน้าขึ้น หางม้วน

     ส่วนรูป "งู" นั้น เหมือนงูธรรมชาติแผ่พังพานหันหน้าไปทางสระ

"สระขวัญ" สระขนาดกลางที่ถูกขุดลึกลงไปบนพื้นศิลาแลงธรรมชาติ

รูปสลักนูนต่ำ "ช้าง" บริเวณขอบโบราณสถานสระแก้ว

     สันนิษฐานว่า "โบราณสถานสระแก้ว" มีอายุอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ 10-11 เชื่อว่าเป็นสระน้ำศักดิ์สิทธิ์ ใช้ในการประกอบพิธีกรรมทางศาสนา หรืออาจเป็นพิธีกรรมเพื่อความอุดมสมบูรณ์ เนื่องจากภาพสัตว์และสัญลักษณ์ต่าง ๆ ที่ปรากฏอยู่บนขอบสระ รูปช้าง สิงห์ มกร คชลักษมี หรือปูรณกุมภะ ล้วนแต่เป็นสิ่งมงคลในสังคมเกษตรกรรมทั้งสิ้น กรมศิลปากรขึ้นทะเบียนโบราณสถานสระแก้วไว้เมื่อ 8 มีนาคม 2478